چه چالش‌هایی فروشگاه‌های زنجیره‌ای را عقب می‌رانند؟

منصور عالی پور / نایب رئیس اتحادیه کشوری فروشگاه های زنجیره ای در مقاله ای به بررسی چالش های پیش رو فروشگاه های زنجیره ای پرداخت .

توسعه یافتگی در فروشگاه های زنجیره ای از کجا آغاز می شود؟

قاعده گذاری های اقتصادی نشان می دهد تمام صنایع از شرایط کلی اقتصاد کشورهایشان تبعیت می کنند. بنابراین در پاسخ به این پرسش باید گفت فروشگاه های زنجیره ای ما نمی توانند جدا از شرایط اقتصادی کشور باشند و مسیر توسعه را بدون هیچ گونه دست انداز یا چالشی طی کنند و پشت سر بگذارند. واقعیت این است که اقتصاد ایران در چند سال گذشته با حجم انبوهی از معضلات در داخل و خارج روبه رو شده است که این موضوع روی رشد و توسعه صنایع مختلف بی تاثیر نبوده است.
براساس قانون برنامه ششم توسعه، مسیری برای توسعه فروشگاه های زنجیره ای در نظر گرفته شده است که مهم ترین بخش آن کسب ۲۰درصدی سهم بازار خرده فروشی ها از سوی این فروشگاه هاست. اما این مسیر بارها و بارها از سوی سیاستگذار از معبر اصلی خارج شده و در این میان سیاستگذاران نگاهی به قوانین وضع شده در برنامه ششم توسعه هم نداشته اند. اینکه با آمد و رفت دولت ها در ایران، قوانین توسعه ای به فراموشی سپرده می شوند یا سیاستگذاران تازه به میدان اقتصاد آمده نسبت به آنها بی اعتنا هستند، به مانعی جدی برای دست یافتن به رشد مورد نظر برای فروشگاه های زنجیره ای تبدیل شده است. بنابراین قانونگذاری پراکنده را می توان یکی از آسیب های مبتلابه نظام قانونگذاری ایران دانست. به هرحال فکر می کنم هم توسعه کمی و هم کیفی بر اساس قانون و مقررات است که می تواند روی توسعه فروشگاه های زنجیره ای تاثیر بگذارد.

برای اینکه فروشگاه های زنجیره ای مانند سایر بخش های اقتصادی توسعه پیدا کنند، نیاز است سیاستگذار کشور را جامع و کامل ببیند. اما به هر حال مهم ترین عاملی که می تواند توسعه را در فروشگاه های زنجیره ای ایجاد کند، بحث قوانین و مقررات است. اگر قوانین خوب دیده شود و مجریانی که این قوانین را می نویسند بر اجرای درست آن نظارت کنند و تسلط کافی روی فروشگاه های زنجیره ای داشته باشند و این صنعت را بشناسند، می توان به برطرف شدن دلایل توسعه نیافتگی آنها امیدوار بود. حالا قانون نظام صنفی ما چه زمانی تاسیس شده است و چه زمانی تنظیم شده به کنار، اما در قانون نظام صنفی حتی یک خط در مورد فروشگاه های زنجیره ای نوشته نشده است. این در حالی است که فروشگاه های زنجیره ای در دنیا به عنوان یک صنعت پیشرو محسوب می شوند و در بسیاری از مسائل اقتصادی تاثیرگذار هستند. البته در کشور خودمان هم این اثرگذاری وجود دارد.

اما در مجموع می توان گفت به دلیل اینکه فروشگاه های زنجیره ای در ایران یک صنعت نو هستند و در ۲۰ سال اخیر تا حدودی رشد را تجربه کرده اند، این موضوع باعث شده قانونگذار و مجریان قانون این صنعت را به خوبی نشناخته و از اثرات کارآمد آنها تا حدودی بی اطلاع باشند. ارزیابی ها نشان داده است فروشگاه های زنجیره ای در محورهایی مانند تولید، ایجاد اشتغال، حفظ حقوق مصرف کننده، تنظیم بازار و توزیع هوشمند، نقش بی بدیلی را ایفا می کنند.

حالا به دلیل نبود اطلاعات و شناخت کافی از این صنعت، طبیعتاً برخی سیاستگذاران با همان نگاه سنتی که نسبت به سوپرمارکت ها و واحدهای صنفی کوچک وجود دارد به این صنعت مدرن نگاه می کنند که البته باید اذعان کرد با این نگاه هیچ گاه نمی توان در توسعه و در واقع تاثیرگذاری این صنعت در اقتصاد کشور موفق عمل کرد. در حال حاضر صنوفی وجود دارد که در رسته صنوف سنتی هستند که همچنان فعالیت دارند، در کنار این صنوف قدیمی، سبک جدیدی از فروش در دنیا در حال نهادینه شدن است که فروشگاه های زنجیره ای هستند و این در حالی است که نسل بعدی خرده فروش ها نیز در راه اند که به آنها فروشگاه های دیجیتال می گویند. آنها هم بخشی از این زنجیره هستند. بخش دیگری از فروشگاه ها هم کشوری است، اما ما واقعاً قوانینی که بخواهند اینها را بشناسند و در این موضوعات بتوانند کمک کنند؛ یا نداریم یا بسیار ضعیف هستند و بدون ضمانت اجرا.

سود دوطرفه
فلسفه وجودی فروشگاه های زنجیره ای یک بحث اصلی و مهم است که آن هم تنظیم بازار است. به هر حال بخش خصوصی و افرادی که وارد حوزه فروشگاه های زنجیره ای می شوند، بازوی بسیار خوبی برای دولت در توزیع مناسب کالا هستند و می توانند در سراسر کشور کالاها را به دست مردم برسانند. این موضوع قطعاً تاثیر بسیار مستقیم و مهمی روی توزیع کارآمد کالا دارد. در دنیا هم با همین سبک بازار را کنترل می کنند و در نقطه نقطه بسیاری از شهرها این فروشگاه ها به راحتی کالاها با تنوع بسیار زیاد را در اختیار عموم می گذارند.

علاوه بر آن فلسفه فروشگاه های زنجیره ای این گونه است که واقعاً علاوه بر ارائه خدمات و تنوع، در کنار آن اشتغال پایدار و ساده ایجاد می کنند. همچنین حقوق مصرف کننده هیچ گاه نادیده گرفته نمی شود و بر اساس چارچوب قانونی رعایت می شود. به هر حال در این اوضاع و احوال دو سه سال گذشته که بسیاری از صنایع کشور به دلیل شرایط اقتصادی و سیاسی ایران درگیر چالش هایی هستند، فروشگاه های زنجیره ای هم با این چالش روبه رو و البته مانند سایر بخش ها با کرونا نیز درگیر هستند. در این مدت، تمام هم و غم فروشگاه های زنجیره ای این بوده که پروتکل ها رعایت شود و مردم بتوانند از مکان هایی خرید کنند که تمام مسائلی که مدنظرشان است رعایت شده باشد تا بتوانند با خیال راحت و اطمینان بیشتری خرید کنند.

بنابراین باید گفت فروشگاه های زنجیره ای طبیعتاً تاثیرات بسیار زیادی دارند. این تاثیرات هم روی تنظیم بازار، هم اشتغال، هم در افزایش درآمد دولت و حتی روی تولیدکننده اثبات شده است. به طور مثال تولیدکننده ای که کالایش را تولید می کند و در شبکه توزیع وارد می کند با وجود فروشگاه های زنجیره ای مطمئن است که کالایش به سراسر کشور معرفی می شود و از آن طرف باید این موضوع را در نظر داشت که تولیدکنندگان اگر خوب بفروشند خوب هم تولید می کنند و همین موضوع در کلان اقتصاد کشور نیز تاثیرات بسزایی خواهد داشت.

با این حال نقش فروشگاه های زنجیره ای و تاثیر آن در اقتصاد کشور بسیار گسترده است و می توان ساعت ها پیرامون آن صحبت کرد، ولی اشاره وار عرض می کنم. همان طور که می دانید تولیدکنندگان کالا در یک نقطه مشخص تجمیع نشده اند و با توجه به منابع، تولیدکنندگان با امتیازهای خاصی در سراسر کشور پراکنده هستند؛ بنابراین اگر قرار است تولیدکننده یک کالا در جنوب کشورمان دسترسی به بازار مرکز و شمالی کشورمان داشته باشد باید هزینه ای قابل توجه برای تشکیل بازاریابی فروش کالای خرد داشته باشد. اینجا اهمیت شکل گیری فروشگاه های زنجیره ای مشهود است و باید به آن پاسخی منطقی و مناسب بدهیم. اصولاً فروشگاه های زنجیره ای حلقه مفقوده سیستم توزیع کالا هستند. همین طور در شهرهای بزرگ با توجه به ترافیک و شلوغی خیابان ها از این طریق مصرف کننده می تواند در وقت و هزینه خود صرفه جویی کند و یکی از عوامل و تاثیرات مهم فروشگاه های زنجیره ای بهینه کردن مصرف و فرهنگ خرید مصرف کننده است.

تورم و کرونا با فروشگاه ها چه کرد؟
فروشگاه های زنجیره ای رسته های مختلفی دارند. مثلاً بخشی از آنها آشامیدنی و خوراکی است، بخشی از آن نیز شوینده ها هستند. بخش دیگری از فروشگاه های زنجیره ای در صنف لباس و عده ای هم در کتاب به فعالیت مشغول هستند. به طور مثال بخشی که در خوراکی و آشامیدنی ها فعالیت می کنند، قاعدتاً از مقوله تورم تاثیر می گیرند. تورم به هر حال خوب نیست و تاثیراتش را روی تمام صنوف می گذارد؛ در مورد فروشگاه های زنجیره ای هم همین طور است. یعنی کسی که می خواهد مواد خوراکی و مایحتاج مصرف روزانه اش را تهیه کند، وقتی با گران بودن کالاها و تورم بالا مواجه می شود، طبیعتاً یا محصولات کمتری خریداری می کند یا با رضایت قلبی از فروشگاه بیرون نمی رود. بنابراین تورم در میزان تقاضا و خرید مایحتاج و روند کاری فروشگاه های زنجیره ای تاثیرگذار بوده است.

اما کرونا که پیش آمد به هر حال به جهت اینکه خیلی از صنوف مجبور شدند برای حفظ سلامت مردم تعطیل کنند؛ فروشگاه هایی که عرضه مواد غذایی انجام می دادند، موقعیت و فرصت خوبی برایشان ایجاد شد که خدمات خوبی به مردم ارائه کنند. به رغم اینکه همکاران ما در فروشگاه ها در معرض خطر ابتلا به کرونا هستند و البته از طرف اتحادیه کشوری فروشگاه های زنجیره ای هم مکاتباتی شده است که به اطلاع سیاستگذاران برسانیم در ایامی که بسیاری از مردم مجبور بودند قرنطینه شوند آنها به فروشگاه بروند و خدمات ارائه کنند. آنها در این ایام خدمت کردند و توانستند مایحتاج مردم را تامین کنند و موفق هم بودند. در این مقطع خاص یک مقداری حجم درخواست ها زیاد بود و مردم هم بیشتر به خصوص سال گذشته سعی می کردند حتی نان مورد نیازشان را در خانه درست کنند و تغییراتی در ذائقه مردم شکل گرفت. مردم هر چیزی را که از بیرون تهیه می کردند در خانه درست می کردند، طبیعتاً یک بخشی از مواد اولیه را از فروشگاه تامین می کردند که تاثیرش برای فروشگاه های زنجیره ای مثبت بوده است.

سنجش موفقیت فروشگاه های زنجیره ای در ایران
بخشی از ارزیابی عملکرد فروشگاه های زنجیره ای در ایران، به موضوعات فرهنگی بازمی گردد. در حال حاضر فرهنگ و سلیقه مردم خیلی به سمت استفاده از فروشگاه هایی رفته است که دو ویژگی داشته باشند. نخست اینکه در فروشگاه های زنجیره ای به راحتی می توانند در یک مکان و بدون مراجعه به مغازه های مختلف، تمام کالاهای موردنیاز خود را خریداری کنند. این ویژگی فروشگاه های زنجیره ای باعث شده در سال های گذشته اقبال خوبی از سوی مردم نشان داده شود. ویژگی دوم این فروشگاه ها که بعد از دوران شیوع کرونا بیشتر خود را نشان داد این بود که مردم از طرفی می توانند در مکانی که تمام کالاهای موردنظرشان را عرضه می کنند، کالاها را با رعایت کلیه مسائل قانونی و بهداشتی خریداری کنند و شرایط بسیار بهتر شده است. این در حالی است که باید گفت فروشگاه های زنجیره ای در ایران در مقایسه با کشورهایی که سال هاست در این صنعت فعالیت دارند، فاصله بسیار زیادی دارند.

مثلاً ترکیه که در همسایگی ما قرار دارد، سهم فروشگاه های زنجیره ای اش از بازار خرده فروشی ها بیش از ۵۰ درصد است. یا فروشگاه های زنجیره ای کشوری مانند ژاپن در بازار خرده فروشی سهم ۸۰ تا ۹۰ درصد را به دست آورده اند. در ایران آمار تقریبی وجود دارد و نمی توان آمار دقیقی ارائه داد اما ارزیابی ها نشان می دهد فروشگاه های زنجیره ای ۱۰ تا ۱۲ درصد سهم بازار را در اختیار دارند. این در حالی است که در قانون برنامه ششم توسعه پیش بینی شده است که این میزان به ۲۰ درصد برسد اما ما هنوز نتوانسته ایم به این هدف گذاری دست یابیم. علت آن هم این است که قانونی که وضع شده به وسیله دوستان و همکارانی که با این صنعت آشنا نیستند قرار است اجرایی شود. یعنی همان قانون نظام صنفی که صنوف سنتی را پشتیبانی می کند با همان شیوه هم می خواهد فروشگاه های زنجیره ای توسعه پیدا کنند و حتی مجریان آنها کسانی هستند که آشنایی با این صنعت ندارند. این چالش ها باعث شده که ما در این بخش عقب بمانیم و امیدوار هستیم با مذاکرات و پیگیری هایی که اتحادیه کشوری فروشگاه های زنجیره ای انجام می دهد، بتوانیم یکسری موانع را برطرف کنیم.

چه باید کرد؟
برای چالش هایی که در سطرهای بالا به آنها اشاره شد چند مسیر وجود دارد. در وهله نخست به همه همکاران در فروشگاه های زنجیره ای پیشنهاد می شود برای توسعه منابع انسانی و آموزش افراد زمان و هزینه بیشتر متقبل شوند تا بتوان به هدف گذاری که در برنامه ششم توسعه ترسیم شده دست یافت. به هر حال در این مورد ما نسبت به کشورهای پیشرفته و حتی همسایه عقب هستیم.

موضوع دیگر این است که چقدر خودمان را از نظر تکنولوژی توانسته ایم به سایر کشورها نزدیک کنیم؟ واقعیت این است که در حال حاضر خیلی از دوستان که از فروشگاه های زنجیره ای سایر کشورها بازدید کرده اند، اعلام می کنند که در بحث تکنولوژی از کشورهای دیگر چیزی کم نداریم و در بحث تامین کالا، چیدمان کالا، استفاده از ابزارهای جدید و دقتی که وجود دارد هم در شرایط مطلوبی به سر می بریم. حتی به گواه شاهدان فروشگاه های زنجیره ای در ایران از نظر تجهیزات کالایی مانند یخچال ها همگام با سایر کشورها در حرکت اند. در این بین تنها ضعف مان در سیستم نرم افزاری است که به هر حال شرکت های دانش بنیان در داخل کشور در حال فعالیت هستند تا این موضوع نیز حل شود. به جز کمبودها در سیستم نرم افزاری، در سایر موارد در شرایط خوبی به سر می بریم و در برخی از بخش ها شاید جلوتر هم باشیم به جهت اینکه رقابت در داخل کشور ما رقابت مناسبی است. واقعیت این است که فروشگاه های زنجیره ای دوست دارند مشتریان خود را حفظ کنند از این رو سعی کرده اند در بسیاری از این آیتم ها که موردنظر مشتریان است و در واقع در آن سیستم فروشگاه های زنجیره ای قابل اجراست، خودشان را خوب ارائه کنند و این اتفاق در حال حاضر افتاده است.

تاثیر ورود بازوی جدید
اما یکی از نقاط عطفی که در سال های گذشته در صنعت فروشگاه های زنجیره ای در ایران رخ داده است، ورود بخش خصوصی به این حوزه بوده است. در حال حاضر فروشگاه های زنجیره ای که با ورود بخش خصوصی متولد شده اند، به تعداد زیادی موجود هستند. آنها به راحتی می توانند در بازار کالای مورد نیاز را تامین کنند و این موضوع که ورود بخش خصوصی تا چه اندازه در توسعه فروشگاه های زنجیره ای نقش داشته، باز هم می توان به مقوله رقابت اشاره کرد. چون علاوه بر اینکه سرمایه گذار به دنبال کسب سهم بیشتری از بازار است، می خواهد خدمات بهتری ارائه کند و با سایر برندها رقابت کند که روی پیشرفت این واحدها موثر بوده است.

بزرگ ترین چالش؟
با در نظر گرفتن اینکه فروشگاه های زنجیره ای در سراسر جهان سابقه ای نزدیک به سه قرن به خود اختصاص داده اند، دارای جایگاه ویژه اقتصادی هستند و هنگام تعیین شاخصه های توسعه اقتصادی از آنها به عنوان شاخصه ای قابل اعتماد یاد می شود. این در حالی است که بررسی روند فعالیت اقتصادی این گونه فروشگاه ها در کشورمان بیانگر این نکته است که به رغم سابقه طولانی دادوستدهای اقتصادی در ایران زمین تقریباً جایگاه اقتصادی فروشگاه های زنجیره ای سابقه نه چندان طولانی داشته و همین نکته نشانه ای از پتانسیل های موجود در سرمایه گذاری های مختلف این بخش است.

جدای از بحث قوانین و مقررات که به صورت مفصل در بخش های قبل به آن پرداختیم، چالش مهمی که در فروشگاه های زنجیره ای به شدت احساس می شود، نبود نیروی انسانی آموزش دیده است. در این بحث فروشگاه های زنجیره ای نیاز دارند که آموزش های خوبی برای نیروهای انسانی خود در نظر داشته باشند. ما در بخش آموزش نیروی انسانی که باید در بخش خدمات و فروشگاه های زنجیره ای کار کند، به صورت متمرکز برنامه ای نداریم. البته برخی از دلسوزان این مرز و بوم به دنبال این هستند که این حوزه اقتصادی را در بخش دانشگاهی جا بیندازند تا بتوان از این مسیر مانع نداشتن نیروی متخصص را کنار زد. اما یک بحث دیگر هم این است که به هر حال املاک در کشور گران است و فعالان بخش خصوصی برای ایجاد توسعه فروشگاه های زنجیره ای با اجاره های سرسام آوری که به هر حال از نظر مالی منطقی نیست، مواجه هستند. با این حال این صنعت با توجه به حاشیه سود بسیار پایینی که دارد، یکی از موانع و چالش های اصلی که با آن مواجه است، قیمت بالای املاک است که برای شرکت ها شرایط را سخت کرده است.