عملکرد فروشگاه های زنجیره‌ای‌‌، شفاف و قابل نظارت است

رادیو افق کوروش - تامین کالاهای اساسی و روزمره زندگی همواره یکی از دغدغه های روزمره خانوارهای ایرانی بوده و زمان زیادی را نیز از خانواده ها می گیرد. به خصوص اگر جنبه اقتصادی را نیز به موارد مورد تاکید خانواده ها اضافه کنیم و در نظر بگیریم که فردی بخواهد کالاهای مورد نظر خود را از فروشنده اصلی و با کمترین تعداد واسطه خریداری کند، موضوع بسیار پیچیده تر خواهد شد.

در سال های اخیر در کشور ما نیز به تبعیت از چارچوب تجارت نوین در دنیا، فروشگاه های زنجیره ای و هایپرمارکت ها با شکل و سیاق جدید آن در کشور پا گرفتند و سعی کردند با تجمیع دو مولفه در دسترس بودن تمام کالاهای پرمصرف روزانه و نیز کم کردن واسطه ها، به ترغیب خریداران برای استفاده از این امکان جدید بپردازند. البته این مسیر، جاده چندان همواری نیز نبود در دور ه های مختلف موانع و مشکلات زیادی در مسیر فعالیت این فروشگاه های زنجیره ای به وجود آمد

.

یکی از آخرین موضوعات در این حوزه بالا گرفتن گلایه مندی برخی خریداران درباره برخی تخلفات در نحوه عرضه محصولات از جمله گران فروشی، کم فروشی، تخفیف های صوری در این فروشگاه ها و حتی تبانی با تولیدکنندگان بود که حتی پای رسانه ملی را نیز به این ماجرا باز کرد. البته در این میان گروهی نیز بر این اعتقادند که موارد مطرح شده در رسانه ها بیش از اینکه واقعا تخلف باشند، بهانه ای برای ضربه زدن به روند رو به رشد و موفقیت فروشگاه های زنجیره ای هستند. برای بررسی این موضوع در این شماره روزنامه صمت، موارد مطرح شده درباره تخلفات فروشگاه های زنجیره ای را با یکی از دست اندرکاران این حوزه در میان گذاشتیم؛ آنچه در ادامه می خوانید شرح گفتگوی اختصاصی روزنامه صمت با دکتر حسین صبوری، قائم مقام فروشگاه های زنجیره ای افق کوروش است که لایه های مختلف این اتهامات را برای خوانندگان تشریح می کند:

ایجاد فروشگاه های زنجیره ای در کشور چگونه کلید خورد؟

در واقع شکل گیری فروشگاه های زنجیره ای به دهه ۳۰ برمی گردد. فروشگاه هایی که یا از ابتدا دولتی بودند یا در ادامه، دولتی شدند و طبیعی است که مانند بسیاری از دیگر بنگاه های دولتی، رشد نکردند و صرفا به واسطه برخورداری از برخی از امتیازت دولتی به فعالیت خود ادامه داند. اما در دهه گذشته، بخش خصوصی وارد این حوزه شد. یکی از دلایل ورود بخش خصوصی به حوزه فروشگاه های زنجیره ای این بود که پیش از آن، شرکت های خارجی، در این حوزه وارد شده بودند و موفقیت آنها باعث شد که بخش خصوصی نیز انگیزه لازم را پیدا کند. شرایط مساعد بود و رقبای نیرومندی وجود نداشت پس آنهایی که زودتر وارد شدند نتیجه گرفتند.

یعنی نیاز به چنین ساختاری در جامعه وجود داشت!؟

بله؛ فروشگاه های زنجیره ای مثل همه پدیده های اقتصادی دیگر در پاسخ به یک نیاز ملموس و واقعی شکل گرفتند. پس از پایان اقتصاد کشاورزی و آغاز عصر صنعتی، این سوال پیش آمد که چگونه می توان کالاها را به مصرف کنندگان پراکنده در نواحی مختلف رساند و به این ترتیب نظام توزیع شکل گرفت. در ادامه بنکداران هم به شرکت های توزیع و مغازه ها اضافه شدند . در این میان نباید فراموش کرد که با توجه به این موضوع که توزیع و در دسترس قرار دادن کالا ارزش افزوده ایجاد می کند، کثرت واسطه موجب اضافه شدن به قیمت نهایی کالاها می شود.

اما فروشگاه های زنجیره ای نقش حلقه های موثر بازار را به یکباره به عهده می گیرند.

آنها فروشگاه ها را دایر می کنند، درکنار فروشگاه های خود، انبار لجستیک هم دارند؛ بنابراین می توانند با حذف واسطه ها، محصول را به صورت مستقیم از تولیدکننده گرفته و به مصرف کننده برسانند. آنها به جای آنکه چنذین بار هزینه های مختلف انتقال و انبارذاری را متقبل شوند تنها یک بار از تولیدکننده تا مصرف کننده این هزینه را می پردازند .

وقتی قیمت تمام شده یک محصول ۱۰ هزار تومان بوده و تولیدکننده، قیمت مصرف کننده را ۱۵ هزار تومان مشخص کرده است و این 5 هزارتومان را برای سیستم توزیع ( همه واسطه ها اعم از بنکدار، مغازه دارو ...) در نظر گرفته است فروشگاه زنجیره ای آن محصول را به همان قیمت کارخانه از تولیدکننده دریافت و با حذف واسطه ها، بخشی از آن ۵ هزار تومان باقیمانده را که می تواند تماما به خودشان برسد به شکل تخفیف به مشتریان خود ارائه می دهند. به تعبیر ساده تر می توان گفت از این مبلغ ۲ هزار تومان به مشتری تخفیف داده می شود و باقی مانده صرف هزینه ها و سود خود می شود.

در حقیقت برخلاف سیستم فروش سنتی، در نظام فروشگاه های زنجیره ای، نحوه تقسیم سود تغییر می کند. سود قبلا بین تولیدکننده و واسطه ها تقسیم می شد؛ اما در سیستم زنجیره ای، بخشی از آن نصیب تولیدکننده و دو بخش دیگر آن نصیب فروشگاه و مشتریان آن می شود. راز تخفیف فروشگاه های زنجیره ای و دلیل اصلی استقبال مردم از این فروشگاه ها همین است.

آیا محصولات ارائه شده در فروشگاه های زنجیره ای، از نظر کیفی نیز تفاوتی با سایر فروشگاه ها دارند؟

قطعا؛ کوتاه بودن طول زنجیره فروش باعث شده است که از زمان ورود فروشگاه های زنجیره ای، مردم کالاها را در مدت کوتاه تری از زمان تولید خریداری کنند. برای اثبات این ادعا کافی است به این موضوع توجه کنیم که میانگین ماندگاری کالا روی قفسه فروشگاه های زنجیره ای ۲۰ روز است در حالی که در سیستم سنتی معمولا چندین ماه کالاها در انبارها یا قفسه ها نگهداری می شوند.

بنابراین فروشگاه های زنجیره ای علاوه بر اینکه قدرت خرید مصرف کننده را بالا می برند، بر کیفیت محصولات نیز می افزایند. کنترل کمی و کیفی جزو اصول ثابت فروشگاه های زنجیره ای است؛ یعنی این فروشگاه ها از لحظه ورود کالا با نمونه گیری از حقوق مصرف کننده دفاع می کنند. همچنین طبق قراردادهای فروشگاه زنجیره ای با تامین کنندگان، تولیدکننده موظف است در دوره های مختلف، نتایج آزمایش های مختلف پروسه تولید (فیزیکی، میکروبی و ...) را ارائه کند. حتی فروشگاه هایی مثل افق کوروش، آزمایش ها را شخصا و به هزینه تولیده کننده انجام می دهند، در حالی که در شکل سنتی فروش نمی توان این قواعد سختگیرانه را به تولیدکنندگان تحمیل کرد. آنها باید طیف وسیعی از استانداردها را رعایت کنند تا بتوانند به فروشگاه زنجیره ای وارد شوند. هر تامین کننده و تولیدکننده ای توان برآورده کردن این استانداردها را ندارد.

پس این انتقاد بر فروشگاه های زنجیره ای وارد است که کسب و کارهای کوچک را می بلعند؟!

نباید به این موضوع به این شکل نگاه کرد؛ فروشگاه های زنجیره ای طبق مفهومی به نام تخریب خلاق عمل می کنند. برای مثال توسعه گازرسانی شهری باعث می شود که دیگر نیازی به دیگر روش های تامین انرژی گرمایی و مشخصا نفت فروشان نباشد. یا با ظهور مترو بخشی از حمل و نقل عمومی به این بخش منتقل می شود. البته طبیعی است که همیشه در برابر پدیده جدید و خلاقانه، مقاومت و موضع گیری می شود.

آیا اتهاماتی که به خصوص در ماه های اخیرز به فروشگاه های زنجیره ای وارد شده، حقیقت دارد؟

اگر منظور از این اتهامات، تبانی با تولیدکننده برای کم فروشی یا گرانفروشی است لازم است که یک مقدمه مهم را خدمت شما بیان کنم. یقینا قبول دارید که هم تولیدکننده و هم فروشگاه زنجیره ای برای مشهور و معتبر و برند شدن، تلاش کرده و مدت ها زیان داده اند تا توانسته اند برای خود اعتبار و اعتماد ایجاد کنند؛ بنابراین اجازه نمی دهد که کیفیت پائین محصول، اعتبارشان را از بین ببرد. ما فروشگاه های زنجیره ای برای به دست آوردن رضایت مشتریان سال ها هزینه کرده ایم بنابراین نمی خواهیم فقط به خاطر آنکه محصول فلان تولیدکننده، کیفیت لازم را ندارد مشتریان خود را از دست بدهیم. نمی گویم که در فروشگاه زنجیره هیچ محصول ضعیفی وجود ندارد اما با اطمینان می توان گفت که مصرف کننده با ضریب اطمینان بیشتری می تواند از این فروشگاه ها خرید کند.

چرا در ماه های اخیر، فروشگاه های زنجیره ای از جمله افق کوروش تا این حد مورد هجمه قرار گرفتند؟

بخش زیادی از آنچه در یک سال اخیر بر فروشگاه های زنجیره ای گذشته است نتیجه بی اطلاعی از الفبای این حوزه و عدم شناخت سازوکار یک فروشگاه زنجیره ای است. این بی اطلاعی یا کم اطلاعی در نهایت به ایجاد شبهه، اتهام زنی ناعادلانه منجر می شود. شاید بتوان مدعی شد که موفقیت فروشگاه های زنجیره ای، موجب ایجاد چنین تحریکاتی و هجمه هایی شده است.

این سوءظن ها باعث شد که قیمت پایین کالا و تخفیفات ارائه شده در فروشگاه های زنجیره ای را در نتیجه حقه و فریبکاری بدانند. بی اطلاعی از سازوکار فروشگاه های زنجیره ای باعث می شود بعضی ها نتوانند درک کنند که چرا قیمت کالا در این نوع فروشگاه ها در مقایسه با سایر فروشگاه های سنتی پایین تر است.

این سوءتفاهم باعث می شود که اتهام تبانی با تولیدکننده را وارد کنند. ادعا می شود که فروشگاه ها با تولیدکننده تبانی می کنند که در یک یا چندکالای خاص به جای مثلا یک کیلوگرم از آن محصول، 950 گرم بسته بندی بشود تا بتوان با وعده تخفیف، به سود رسید. عده ای تصور می کنند که راز تخفیف همین است و آن را کشف کرده اند؛ حال آنکه برای درک حقیقت قیمت و تخفیف در فروگاه های زنجیره ای باید ساختار فعالیت این فروشگاه ها را بشناسند.

یکی از گلایه ها در مورد گرانفروشی کالا نسبت به قیمت درج شده روی آن است؛ آیا توضیحی در این باره وجود دارد؟

بله؛ می دانید که در کشور ما نرخ تورم بعضی از گروه های کالایی به ۶۰ درصد هم می رسد. بعد از ایجاد موج تورمی جدید، تولیدکننده مجبور می شود از سازمان حمایت، مجوز بگیرد و قیمت کالای خود را از مثلا هزار تومان ۱۰ به ۱۲ یا ۱۴ هزار تومان افزایش دهد. تداوم تورم ممکن است باعث شود که این اتفاق طی مدت کوتاهی چندبار تکرار شود.

در این شرایط طبیعی است که در قفسه فروشگاه ها ممکن است این محصول را با چندین قیمت مختلف مشاهده شود. بی توجهی به این اصل ساده باعث می شود که برخی از رسانه ها آن را به گرانفروشی تفسیر کنند. بیشترین انتقاد از فروشگاه های زنجیره ای آن است که قیمت ها تفاوت دارند. بله قیمت ها ممکن است باهم نخوانند؛ اما این اقتضا و نتیجه اقتصاد تورمی است.

البته توجه به این موضوع نیز خالی از لطف نیست که با وجود نزدیک به ۲۵۰۰ فروشگاه زنجیره ای، اگر در هر فروشگاه حداقل ۲ هزار کالا باشد فقط در تهران ۵ میلیون شلف لیبل وجود خواهد داشت. اگر در این عدد بزرگ هزار و حتی ۵ هزار خطا وجود داشته باشد درصد خطا فقط یک هزارم درصد خواهد بود. متاسفانه برخی از رسانه همان درصد بسیار ناچیز را به صورت گسترده پوشش می دهد.

در مورد اتهام احتکار و گرانفروشی کالا در فروشگاه های زنجیره ای چه پاسخی دارید؟

اتهام زدن در این زمینه بسیار راحت است ولی مساله این است که فروشگاه های زنجیره ای امکان رصد دقیق و شفاف توسط نهادهای نظارتی را دارند و هنوز حتی یکی مورد از این اتهامات در مورد فروشگاه های زنجیره ای اثبات نشده است.

در حال حاضر مشاهده می کنیم که یک حلب روغن که ۵۰ هزار تومان است، در بازار ممکن است به قیمت ۷۰ هزار تومان فروخته شود؛ اما فروشگاه زنجیره ای مکلف است آن را با همان قیمت مصوب بفروشد.

اگر یک بررسی مقایسه ای در مورد عرضه کالاهای تنظیم بازار در این دوره با دوره های پیش از وجود فروشگاه های زنجیره ای انجام شود، مشخص خواهد شد که در آن دوره چه بخشی این کالاها انبار می شد و بعدا با قیمت بالاتر به فروش می رسید. در فروشگاه های زنجیره ای تمام زنجیره خدمت، قابل رصد است و تمام اطلاعات ثبت می شود؛ از سوی دیگر از آن جا که در این فروشگاه ها ، کالا معمولا با کارت بانکی خریداری می شود خریدار آن مشخص و قابل پیگیری است در حالی که در دیگر روش های توزیع کالاها و بویژه کالاهای اساسی این شفافیت و نظارت وجود ندارد.

همین شفافیت و سهولت نظارت، دولت را متقاعد کرده که توزیع کالاهای حمایتی را در زمان بحران به فروشگاه های زنجیره ای بسپارد.

فروشگاه های زنجیره ای در دو سال اخیر به کمک دولت آمده و اجازه نداده اند که احساس کمبود کالا به مردم دست دهد. به عنوان مثال در زمان شیوع ویروس کرونا، در بسیاری از کشورها شاهد هجوم مردم و خالی شدن قفسه ها بودیم؛ اما نمونه این قبیل تصاویر را در ایران ندیدیم. در ایران تعدادی از فروشگاه های زنجیره ای ظرفیت عملیاتی خود را تا ۸۰ درصد بالا بردند و بعضا فعالیت خود را شبانه روزی کردند تا روند رساندن کالا به مردم متوقف نشود. در شوک های تحریمی هم اجازه داده نشد که بازار با کمبود مواجه شود.

در مورد اتهام تبانی فروشگاه های زنجیره ای با تولیدکنندگان چه نظری دارید؟

نخستین نکته ای که در این زمینه مطرح می شود این است که چه دلیلی وجود دارد که یک تولیدکننده که زندگی اش را برای شناخته شدن برند خود گذاشته، چنین تخلفی را انجام دهد. این موضوع نه تنها یک اتهام به تولیدکننده ای است که در چنین شرایط دشواری در حال تولید است بلکه با عقل سلیم هم نمی خواند. ضمن این که این اتهام در حقیقت به تولیدکننده وارد می شود نه به فروشگاه های زنجیره ای.

نکته دوم این که به فرض محال، اگر تولیدکننده مثلا متخلفی وزن یک محصول را یک کیلو گرم قید می کند اما داخل قوطی ۹۰۰ گرم می ریزد چه ارتباطی می تواند با فروشگاه های زنجیره ای می تواند داشته باشد. اصلا تولیدکننده ای که چنین امکانی دارد چرا فقط در مورد کالاهایی که در اختیار فروشگاه زنجیره ای می گذارد این کار را انجام دهد و اگر می تواند تخلف کند چه نیازی به تبانی دارد؟! او می تواند برای همه زنجیره توزیع چنین تخلفی را انجام دهد و تازه در سایر بخش های این زنجیره نظارت هم به اندازه فروشگاه زنجیره ای وجود ندارد و کار تخلف ساده تر است

.

اگر تولیدکننده متخلف باشد این تخلف در کل زنجیره صورت می گیرد. نه این که در کالاهای ویژه سوپرمارکت قانون را رعایت می کند و در آن بخشی که برای فروشگاه های زنجیره ای تولید می کند تخلف می کند. فراموش نکنیم که تنها ۱۵ درصد از بازار، سهم فروشگاه های زنجیره ای است. پس یک تولیدکننده به خاطر15 درصد از بازار تخلف نمی کند. بدیهی است اگر تخلفی بخواهد صورت گیرد آن ۸۵ درصد دیگر، فضای مناسب تری برای تخلف دارند

.

و نکته سوم در این زمینه این است که خود فروشگاه زنجیره ای چه نیازی به این تخلف دارد؟ سیستمی که اقتصاد و نظامش به گونه ای شکل گرفته که کالا را از تولیدکننده بگیرد، روی آن تخفیف دهد، هزینه هایش را کامل کند و سودش را هم ببرد، چه لزومی دارد تخلف کند؟

پس به نظر شما هدف از وارد کردن چنین هجمه هایی بر فروشگاه های زنجیره ای چیست؟

در واقع این مورد به همان طرز نگاه و تفکر اشتباه که در ابتدا ذکر شد باز می گردد؛ به این معنی که اگر فروشگاه های زنجیره ای می توانند تخفیف دهند پس حتما تخلف می کنند؛ این یک پیش فرض اشتباه است چرا که علیرغم این همه هیاهو تا به حال حتی یک مورد از این ادعاهای تبانی به اثبات نرسیده است.

ضمن این که بررسی این موضوع نیاز به جنجال سازی رسانه ای هم ندارد. نهادهای ذیربط می توانند با توزین هریک از محصولات عرضه شده، این موضوع را اثبات کنند و نیاری هم به وارد کردن اتهام نیست. البته برداشت ما این نیست که این اتهامات از روی خصومت یا دشمنی است بلکه باور داریم که قصد آنها خیر بوده و حس می کنند واقعا در این حوزه کلاهبرداری ای اتفاق می افتد و بنابراین وظیفه خود می دانند که این کلاهبرداری را افشا و در مورد آن اطلاع رسانی کنند. در عین حال معتقدیم اگر تخلفی باشد نهادهای نظارتی می توانند در یک فضای آرام و عاری از جنجال های رسانه ای، تخلفات را پیگیری و پرونده ها را اعلام کنند.

آیا اتهامات مطرح شده این روزها به فروشگاه های زنجیره ای، تاثیری بر میزان فروش و استقبال مردم از آنها داشته است؟

طبیعی است که این نگاه منفی، روی آمار فروش تاثیر گذاشته است. اما ما همچنان اعتقاد داریم که فروشگاه های زنجیره ای در تمام طول زنجیره تولید تا مصرف دارای عملکرد شفاف و قابل رصد هستند که دست نهادهای نظارتی را در این مورد باز می گذارد و می توانند به راحتی در راستای احقاق حقوق مصرف کنندگان به بررسی موارد بپردازند.

همچنین اعتقاد ما بر این است که مصرف کنندگان با مراجعه به فروشگاه های زنجیره ای همچنان حس اعتماد از یک خرید مطمئن را تجربه می کنند و با ما همراه خواهند بود